|
Baron Van Imhoff en zijn adviseurs hadden bij het verlenen van deze vergunning gerekend op de medewerking van de VOC. Maar nauwelijks hadden zij de 'Heeren XVIIen' over de verschijning van deze krant ingelicht, of deze laatsten deelden bij missive van 20 november 1744 het volgende mee: “dewijl men van het drukken en uitgeven van de couranten te Batavia, 't geen nu sedert kort is gepractiseerd, al nadeelige gevolgen hier te lande heeft bespeurd, zo zal UEd, aanstonds na de ontvangst dezer het drukken en uitgeven van die courant verbieden”. Waaruit de nadelige gevolgen in Nederland voor de VOC door de uitgave van een krant in Batavia zouden kunnen bestaan, werd niet aangegeven.
Aan het nadrukkelijk bevel van de 'Heeren XVIIen' werd in Indië onvoorwaardelijk voldaan en werd de uitgifte van deze krant op 20 juli 1745 gestaakt, dit in weerwil van het verleende driejarig octrooi.
Niet eerder dan in 1776 kreeg 'Dominicus' van het gouvernement opnieuw een licensie tot het uitgeven van een krant, getiteld 'Het Vendunieuws' en evenals zijn voorganger vormden de vendu-advertenties de hoofdmoot voor zowel de inhoud als de inkomsten. Door de aankoop van de Staatsdrukkerij in 1809, waarbij inbegrepen het 'Vendunieuws', kreeg de regering niet alleen de berichtgeving opnieuw in handen, doch tevens de alleenheerschappij over de inhoud van de vendu-advertenties. In dit jaar verscheen er onder Daendels een reglement op de landsdrukkerij en waarvan vijftien artikelen gewijd waren aan het 'Vendunieuws', welk blad dan ook in ditzelfde jaar onder deze last bezweek.
In 1809 werd door Daendels de 'Bataviasche Koloniale Courant' gesticht en welk blad tot 1811 heeft bestaan. De taakstelling van de redacteur van deze krant beperkte zich tot het 'observeren van alle inkomende advertenties'. Als compensatie op deze inbreuk van de journalistieke gebruiken werd het de redacteur toegestaan om de advertenties 'in spelling, als ook in stijl' te verbeteren.
Daendels was terecht trots op zijn schepping, omdat het niet eenvoudig was om met de eenvoudige hulpmiddelen en het weinig geschoold personeel een krant te vervaardigen en uit te geven.
Het getuigde daarbij van moed om in weerwil van het toezicht uit Holland en temidden van honderdduizenden niet altijd welgezinde Indonesiërs, een eigen mening ten beste te geven bestemd voor een kleine Hollandsche maatschappij. De moeilijkheden bij de nieuwsvoorziening waren verder bijzonder groot; zo ontving de redacteur prof. Ross eens een stapel kranten uit Nederland, waarvan de oudste twee jaar en de jongste zes maanden oud was.
Onder het Engelse bewind over Nederlands-Indië (1812–1816) werd deze krant vervangen door de 'Java Gouvernement Gazette', van welke krant 234 nummers zijn verschenen. Ook deze krant bevatte nimmer een hoofdartikel, doch wel vele ingezonden stukken en bracht nieuws dat reeds zo'n half jaar oud was. In 1816, toen Nederland weer de supervisie had verkregen over Indië, verdween deze krant weer. Onder het herstelde Nederlandse gezag werd in 1817 de 'Bataviasche Courant' opgericht, die één keer per week verscheen.
Deze krant bleef jaren lang het enige epistel dat in Batavia verscheen; hoofdartikelen kwamen er nog steeds niet in voor, evenmin Bataviaas nieuws en kritiek op de regering was uiteraard geheel uitgesloten. De redacteuren bedienden zich uitsluitend van schaar en lijmpot, mede waardoor het blad hoe langer hoe meer ongenietbaar werd. In 1828 werd de naam gewijzigd in 'Javasche Courant', welke naam sindsdien ongewijzigd is gebleven. De 'Javasche Courant' is dus het oudste, tot het eind van het Nederlands gezag, uitgegeven nieuwsblad. In dit blad werden nagenoeg uitsluitend knipsels en bijdragen van lezers opgenomen.
Halverwege de negentiende eeuw was deze krant uitsluitend het officiële orgaan van de regering. Vermeldenswaard is dat op 1 januari 1845 op de frontpagina een gedicht van Douwes Dekker – de eerste pennevrucht van Multatuli – was afgedrukt.
In 1827 kwam voor het eerst het 'Bataviaasch Advertentieblad' uit, dat slechts korte tijd heeft bestaan; hetzelfde lot was beschoren voor het in 1829 opgerichte 'Nederlandsch Indisch Handelsblad' (opgeheven in 1833).
Tot nu toe valt de Indische persgeschiedenis samen met die van Batavia. Aaangezien steeds meer Nederlanders in Indië activiteiten begonnen te ontplooien, ontstond er zowel in als buiten Batavia meer vraag naar couranten. Het staatsmonopolie raakte achterhaald, maar de overheid had een nieuw machtsmiddel in petto: het drukpersreglement.
II. Het drukpersreglement
Wettelijke voorschriften met betrekking tot het toezicht op de drukpers in Nederlands-Indië werden voor het eerst geregeld in artikel 110 regeringsreglement. Tevoren bestond nauwelijks behoefte aan regels, omdat een scherpe controle zonder regels gemakkelijk kon worden uitgevoerd. Zelden werden van buitenaf 'nieuws' in Nederlands-Indië binnengebracht dat naar de mening van het bestuur gevaar kon opleveren voor de handhaving van orde en rust.
Wat de drukpers betreft, deze stond geheel en al onder invloed van de regering, die nog in 1847 te kennen gaf dat het in Nederlands-Indië niet aan eenieder was geoorloofd om zonder meer gedachten en gevoelens schriftelijk tot uiting te brengen. Gezien de schaarste aan drukpersen in Indië kon een streng toezicht gemakkelijk worden uitgeoefend, zodat niets gepubliceerd kon worden wat de regering onaangenaam kon treffen.
In het midden van de negentiende eeuw ontwikkelde zich ook het intellectuele leven in Nederlands-Indië en begon er vraag te ontstaan naar periodieken, zoals dagbladen, die naast de mededelingen en advertenties, ook 'waarlijk nieuws' publiceren. Tegen de bestaande censuur trokken de liberalen in Nederland fel van leer, doch dit verzet bracht de conservatieven ertoe om nog krachtiger op te treden. De strijd eindigde in 1856 met het afkondigen van het 'Drukpersreglement' .
Alhoewel er in dit reglement niet direct sprake was van censuur, werd wel getracht door middel van preventieve en repressieve middelen allerlei 'uitspattingen' van het perswezen te voorkomen. Bepaald werd ondermeer dat “eenieder verantwoordelijk is voor wat hij schrijft, drukt, uitgeeft, verkoopt of verspreidt; de aanwijzing van den drukker ontslaat echter den verkoper, den uitgever en den verspreider, en die van den schrijver den drukker, in beide gevallen met het voorbehoud, dat drukker of schrijver in Nederlands-Indië justiabel is”.
Elk drukwerk moest voorzien zijn van de naam en de woonplaats van de drukker en de uitgever. Van alles wat in Nederlands-Indië gedrukt werd, moest de drukker of uitgever, vóór de uitgifte, door hem ondertekende exemplaren sturen naar het hoofd van het plaatselijk bestuur, de officier van justitie en de algemene secretaris.
[Op dit punt wordt het oorspronkelijke artikel in Au Courant jaargang 10 nummer 3 (oktober 1995) vervolgd in Au Courant jaargang 11 nummer 1 (april 1996).]
Voor wat betreft de tijdschriften, dag- en weekbladen werd bepaald dat op elk nummer de naam en woonplaats van de drukker moest worden vermeld, evenwel met uitzondering van de in Nederland gedrukte tijdschriften. Voorts moest een exemplaar twee uren voor de uitgifte afgegeven zijn aan het hoofd van het plaatselijk bestuur en dat, behoudens dispensatie van de gouverneur-generaal, elk artikel dat geen 'bloote' nieuwstijding of aankondiging bevatte, door de schrijver moest zijn ondertekend. De ondertekende beantwoording van persoonlijke aanvallen, gissingen of beoordelingen moesten in principe in het eerstvolgende nummer van het tijdschrift waarin het was verschenen, kosteloos worden opgenomen.
Het reglement omvatte ook de strafbaarheid van misdrijven en overtredingen door middel van de drukpers begaan. De straffen strekten zich uit tot gevangenisstraf, boete, beslag en verbeurdverklaring van het betreffende drukwerk. Ofschoon al deze strenge bepalingen scherp werden bekritiseerd door de Staten-Generaal, werd deze wet niettemin toch afgekondigd en die door Thorbecke werd betiteld met 'Gewrocht der duisternis'.
Als gevolg van de vrij algemene afkeuring van deze wet kwam bij ordonnantie van 22 juni 1858 een zogenaamde authentieke interpretatie, waarbij de bepalingen van het reglement voor de buiten Nederlands-Indië gedrukte werken enigszins werden verzacht. Niettemin behield de regering genoeg middelen om eventuele 'uitspattingen der pers' tegen te gaan en dit naast haar recht tot uitzetting en internering. Wellicht als gevolg van de strengheid van de bepalingen zijn zij zelden toegepast. Onder andere wel tegen de 'Soerabaja Courant', omdat de uitgever in 1869 had geweigerd het vereiste exemplaar aan de autoriteiten voor goedkeuring toe te sturen. Verder tegen 'Het Indisch Vaderland', dat felle artikelen publiceerde tegen het Drukpersreglement. Talrijker waren de vervolgingen evenwel tegen journalisten en wel op grond van het oude Wetboek van Strafrecht.
Voor de ontwikkeling van de drukpers in Nederlands-Indië is het reglement dan ook geen ernstige bedreiging geweest en in de praktijk genoot deze dan ook een grote mate van vrijheid. Het zou evenwel tot 1906 duren voordat de censuurbepalingen uit de Drukperswet werden geschrapt. De preventieve censuur werd opgeheven, maar een repressieve werd in het Wetboek van Strafrecht geregeld door het opnemen van de bepaling dat de uitgever binnen 24 uur na de verschijning van een drukwerk een door hem ondertekend exemplaar aan de autoriteiten moest toesturen. Deze bepaling had echter weinig effect.
In 1931 werd een ordonnantie tot beteugeling van de persuitspattingen uitgevaardigd, de 'persbreidel' genoemd, die de gouverneur-generaal de bevoegdheid gaf, na voorafgaande waarschuwingen, de verschijning van een blad te verbieden.
Deze ordonnantie werd toegepast op vijf Hollandse en 24 Indonesische dagbladen.
Bij Koninklijk Besluit van 21 september 1900 was trouwens bepaald dat de gouverneur-generaal de bevoegdheid had om de invoer van 'gevaarlijk' geachte buitenlandse drukwerken te verbieden. Zoals ook hierna zal blijken bleef, ondanks pogingen tot verzachting, de Indische overheid derhalve beschikken over krachtige machtsmiddelen tegen de pers, ook al bestond die vanaf het midden der negentiende eeuw niet meer uit een soort 'staatscourant' in één plaats.
Voordat de ontwikkelingen van de kranten in enkele andere steden aan bod komt, zal eerst met die in Batavia worden verdergegaan.
III. Verdere ontwikkeling van het nieuwsblad in Batavia
|
|
Omstreeks 1895 ging de firma Ernst ertoe over om een krant, 'Algemeen Advertentieblad' geheten, gratis te verspreiden en dit blad werd een groot financieel succes. Na de opheffing van deze firma werd dit blad overgenomen door de uitgevers Albrecht & Co. en werd de oorspronkelijke naam omgedoopt in de 'Indische Courant'. Deze naam werd gehandhaafd tot 1900, in welk jaar het blad werd herdoopt in 'Nieuws van den Dag voor Nederlandsch-Indië'. Het 'Nieuws' heeft zich in eerste instantie onder het hoofdredacteurschap van K. Wijbrands en vervolgens onder dat van H. Mulder en Th. Koemans voorspoedig ontwikkeld.
Dit dagblad heeft zich kunnen handhaven tot 1942. De eerste redacteur van dit dagblad, Vermeulen, werd opgevolgd door Karel Wijbrands, die werkzaam was geweest bij de 'Sumatrapost' in Medan. Door zijn scherpe en vlijmende sarcastische artikelen kreeg Wijbrands grote macht en hoofdzakelijk hierdoor kreeg 'Het Nieuws' de status van de krant met het grootste aantal abonnementen. Wijbrands' macht steunde voornamelijk op het afbreken van wat hem niet beviel en hij was op zijn best als hij de vele rotte toestanden bestreed, doch het minst nobel als hij personen aanviel. Hij gebruikte genadeloze methoden om zijn persoonlijke vijanden te attaqueren en om deze reden werd hij herhaaldelijk veroordeeld wegens laster, belediging en hoon.
Heel Indië las 'Het Nieuws', zowel ambtenaren als particulieren. In de eerste plaats om te lezen wie Karel Wijbrands nu weer te grazen had genomen en om de felle niemand ontziende hoofdartikelen. Eén van de onverzoenlijke vijanden van Wijbrands was D.W. Berretty, directeur van het persbureau 'Aneta'. Berretty kon Wijbrands wel goed partij geven, omdat hij de berichtgeving van de bladen, dus ook van 'Het Nieuws', in handen had. Beiden hielden evenwel zorgvuldig rekening met elkaar, want 'Het Nieuws' kon het niet zonder de berichten waarvan 'Aneta' monopoliehouder was. Wijbrands daarentegen wist teveel van Berretty's particuliere leven dan dat deze het zich kon permitteren onverschillig te staan ten aanzien van hetgeen Wijbrands over hem zou kunnen schrijven. Karel Wijbrands overleed op 27 mei 1929 als gevolg van een auto-ongeluk.
In 1938 werd dr. Wormser mede-eigenaar van het blad van Karel Wijbrands.
In 1922 werd door de Europese vakverenigingsleiders de 'Indische Courant' opgericht. Dit blad opereerde zeer onafhankelijk en ontleende de kracht aan de steun in geldelijke bijdragen, abonnementen en advertenties van de diverse vakverenigingen. Dit blad kon het desnoods doen zonder de Aneta-telegrammen van het persbureau 'Aneta', dat opgericht was door en onder leiding stond van de zeer invloedrijke persoon 'Berretty'. Deze begreep alras dat deze krant een blijvende dreiging zou kunnen betekenen voor zijn persbureau.
In wezen was deze krant het orgaan van de 'Suikerband' en van alle andere werknemers, zowel in overheidsdienst als in de particuliere bedrijven. De leiders van de 'Indische Courant', die van krantenexploitatie weinig verstand hadden, moesten om het blad rendabel te houden, uiteindelijk gedwongen de advertentiekolommen voor een vast bedrag verpachten aan 'Aneta', dus aan Berretty. De regering en het groot-kapitaal waren van stonde af aan weinig ingenomen met de verschijning van dit blad, dat steeds – en niet altijd in gekuiste taal – opkwam voor de belangen van de particuliere werknemers en de ambtenaren.
Berretty had allerminst belang bij een conflict met deze twee grootmachten en kreeg dus al zeer spoedig grote onenigheid met de directie van deze krant. Hij begreep wel dat hij de hoofdredacteuren niet kon verplichten om artikelen van zijn hand op te nemen. Om deze en nog andere redenen richtte hij het geïllustreerde weekblad 'De Zweep' op.
'De Zweep' maakte eenieder die het met Berretty niet eens was voor rotte vis uit. 'De Zweep' bracht Berretty veel geldelijk voordeel en hij zag voorts dat hij de dagbladen kon dwingen dit blad onder de abonnees van die bladen te verspreiden.
IV. Ontwikkeling van het nieuwsblad in Soerabaia
Soerabaia is de stad, waar het eerste particuliere nieuwsblad verscheen; in 1836 werd aldaar aangevangen met de produktie van het 'Soerabajasch Advertentieblad'. In juli 1835 verzocht C.F. Smith aan de toenmalige gouverneur-generaal J. C. Bavo om in Soerabaia één keer per week een advertentieblad te
mogen uitgeven. Dit verzoek werd in maart 1836 ingewilligd onder de volgende voorwaarden:
– In het blad mag niet anders worden opgenomen en aangekondigd dan te Soerabaia, of in de omtrek
plaatshebbende vendutiën, het vertrek en de aankomst van schepen, geboorte-, huwelijks- en
sterfgevallen en soortgelijken.
– Het blad zal onder toezicht staan van de resident van Soerabaia.
– De in dit blad te plaatsen advertentiën zullen onderworpen zijn aan het zegelrecht.
– De betaling voor het plaatsen van advertentiën zal geschieden volgens het tarief van 's lands drukkerij.
Het verzoek in 1836 om er 'mengelingen' (gemengd nieuws) aan toe te voegen, werd in maart 1837 van
de hand gewezen. Tot 1853 bleef de krant een advertentieblad, daarna werden ook nieuwsberichten
opgenomen en werd de naam gewijzigd in 'Soerabajasch Nieuws- en Advertentieblad'. In deze periode werden de verhoudingen in de Indische maatschappij, zowel door de tekst in de kranten als door de
advertenties, uitstekend weergegeven. Alhoewel de typografische verzorging van de annonces veel te
wensen overliet, liet de inhoud ervan aan duidelijkheid niets te wensen over. Hieronder volgen een paar
voorbeelden:
– Vendutie.
Op 5 december a.s. zal voor de toko van Behrend worden verkocht: diverse tokogoederen, glaswerken,
enz., zoomede precies te 9 ure eene slavin, genaamd Rosalie, oud 21 jaar, zijnde compleete lijfmeid,
gebakmaakster en in het kooken niet onervaren, zijnde dezelve intusschen uit de hand te koop.
Mede zal op regtelijk gezag worden verkocht een lijfeigene, zijnde compleete huis en lijfjongen, behoord
hebbende aan Frederik Kolmus.
– Te koop.
Eene familie slaven, bestaande uit 5 koppen, als een moeder, oud 29 jaren, drie dochters, oud 12, 8 en
4 jaren en een zoon, oud 2 jaren. Te bevragen bij J. G. Brinkhuijsen.
– Dankbetuiging
De Javaan Slamat betuigt zijn meester, den heer Wanhoff, zijne dankbaarheid voor de gegeven vrijheid
uit de slavernij van zijnen vader en hem, hopende dat zijn vorige lotgenoten dezelfde milddadigheid mag
te beurt vallen door de medewerking van het publiek.
– Verloren!!!
Eene Europeesche dame en vier kinderen, wier kleederen gemerkt zijn met de initialen C.D.S.
Die daar inlichtingen van kunnen geven, worden verzocht hetzelfde te doen, bij den uitgever dezer.
Zegt het voort!!!
In januari 1853 verscheen in Soerabaia een tweede orgaan, 'De Oostpost' genaamd.
|
|
V. Ontwikkeling van het nieuwsblad in Bandoeng
Van de zeven in de negentiende eeuw in Java opgerichte kranten, die tot de Japanse aanval op Java
verschenen, is 'Het Algemeen Indisch Dagblad de Preangerbode' (A.I.D.) de jongste telg. Deze krant verscheen als
één blaadje voor het eerst op 6 juli 1896 in Bandoeng en wel één keer per week. Oprichter van het blad
was de redacteur J.H.L.E. van Meeverden en het werd uitgegeven door de firma J.K. de Vries & Co. De firma Van Dorp & Co. had in die tijd een drukkerij in de 'Bergoesa Bandoeng' en meende dat er in deze
plaats nog ruimte was voor een tweede krant, maar niet in het Nederlands doch in het Maleis gesteld. Zij
bood één van haar employees, Jan Fabricius (die later bekend zou worden als auteur van diverse Indische
toneelstukken) de leiding van haar filiaal aan, met als opdracht een Maleise krant uit te geven.
Fabricius stelde dat uitgifte van een Maleis dagblad in de Soendalanden, waar nagenoeg uitsluitend
Soendanees werd gesproken, niet wenselijk was en adviseerde de directie tot het stichten van een
Soendanees blad. De directie stemde hiermee niet in, waarop Fabricius ontslag nam en 'De Preangerbode'
opkocht en nog steeds als weekblad werd uitgegeven onder de naam 'Preangerbode Nieuws- en
Advertentieblad voor de Preanger Regentschappen Banjoemas en Bagelen'. De firma De Vries bleef
uitgeefster, maar samen met Fabricius.
Tot 1902 werkte Fabricius als directeur en redacteur aan deze krant; hij moest toen wegens ziekte naar
Holland terugkeren en verkocht de 'Preangerbode', die eigendom werd van het filiaal van de firma Kolff
& Co. in Bandoeng. I. Vorkink werd in 1906 beheerder van deze krant en Th. Stufkens trad op als hoofdredacteur. In 1913
kocht Vorkink het filiaal van de firma Kolff & Co. en daarmee dus ook de 'Preangerbode'. In april 1921
werd Wormser venantwoordelijk directeur-hoofdredacteur van 'De Preangerbode' en in 1922 alleen
directeur. Als hoofdredacteur traden achtereenvolgens in dienst: B. Daum, C. Acrayé, mr. dr. A. Goote en sinds 1936 B. Sluimers.
Onder andere 'Het Bataviaasch Nieuwsblad', de 'Java Bode' en 'Het Nieuws van den Dag' hebben
herhaaldelijk gepoogd door uitgave van een Bandoeng~editie, de monopoliepositie van 'Het Algemeen
Indisch Dagblad de Preangerbode' te ondermijnen, hetgeen niet is gelukt. Hetzelfde lot was
beschoren voor andere bladen als 'De Indische Telegraaf' en de 'Preangerpost'. Vele andere gevaren
heeft het 'Algemeen Indisch Dagblad' eveneens overwonnen, zoals haar positie gedurende de zogenaamde
revolutionaire tijd (1926).
In het kort wordt hieronder weergegeven van hetgeen Dr. Wormser in zijn eerder vermelde boek hierover
verhaalt:
In de revolutionaire periode braken er tal van stakingen uit onder het Indonesisch personeel van grote
bedrijven en zo ook bij het A.I.D. Op een nacht werd Dr. Wormser door twee 'mandoers' er van in kennis
gesteld dat voor de volgende ochtend in de drukkerij en zetterij een algemene staking was afgekondigd. Na
onmiddellijk telefonisch overleg van de directie met Terwey, directeur van Kolff & Co. in Batavia, werd
besloten vier autobussen af te huren en hiermee tweehonderd geschoolde zetters en drukkers uit zijn en
andere bedrijven naar Bandoeng over te brengen. Na een tocht van zo'n tweehonderd kilometer door de
bergen, arriveerden de 'hulptroepen' tegen acht uur, waarna zij door het Europese personeel direct aan
het werk werden gezet aan de handzetterij en aan de persen.
De redactie had de kopij – waarin het uitbreken van de staking, de getroffen maatregelen en het verzoek
aan de lezer voor deze keer genoegen te willen nemen met een kleinere krant en latere bezorging – reeds
persklaar liggen. Aangezien ook de bezorgers in staking waren gegaan, kwam de postdirecteur te hulp met
een extra bestelling voor uitsluitend de krant. Niet lang na acht uur vroegen drie 'communistische'
stakingsleiders om een onderhoud, hetgeen ten kantore werd toegestaan en in welk gesprek zij de volgende
drie eisen stelden: instelling van een raad uit het personeel, die naast de directie het beheer zou voeren
over het bedrijf, vervolgens 1oonsverhoging en tenslotte dat het recht van benoeming en ontslag van het
personeel bij de 'raad' zou berusten.
Deze eisen werden zonder meer van tafel geveegd, waarop de stakingsleiders door de achterdeur
vertrokken. Via een gedrukte circulaire werd aan het stakend personeel meegedeeld dat zij tot 's middags
twaalf uur de tijd hadden opnieuw aan het werk te gaan of anders ontslagen zouden worden; niemand
kwam opdagen. Tegen de stakers die 'een voorschot' hadden en dat waren er velen, werd een civiele
vordeting ingediend en bij de drie 'communistische' leiders werd beslag gelegd op alles wat zij hadden. De
staking was binnen een week verlopen en had 20.000 gulden gekost.
Niet lang daarna brak er een opstand uit over geheel West-Java en werd zelfs het telefoonkantoor in
Batavia door de opstandelingen bezet. De zogenaamde hoofdleider, ir. Soekarno, stond een paar maanden
later terecht voor de landraad in Bandoeng. Als één van de hoofdgetuigen was Kiewit de Jonge
(regeringsgemachtigde voor A.Z.) opgeroepen, die bij binnenkomst op ir. Soekarno afliep en hem de hand
drukte. Deze gebeurtenis werd diezelfde avond in het 'Algemeen Indisch Dagblad' vermeld, waarna de
gehele pers in verzet kwam tegen zijn aanblijven als regeringsgemachtigde. Zonder succes, hij werd
gehandhaafd.
Het 'Algemeen Indisch Dagblad' behoorde tot de vier grote dagbladen, die over de gehele Indische
archipel werden verspreid. De drie andere waren: 'De Java Bode', 'Het Soerabajasch Handelsblad' en 'De
Locomotief'.
Het 'Algemeen Indisch Dagblad' heeft zich daadwerkelijk ingezet voor de groei van Bandoeng en onder
meer geijverd voor de vestiging van het Departement van Oorlog, het Departement van Verkeer en
Waterstaat, het hoofdbureau van de Staatsspoorwegen en idem van dat van de P.T.T. in deze stad. Het
'Algemeen Indisch Dagblad' heeft ook bijgedragen tot de stichting van de Jaarbeurs, de Technische
Hogeschool en de Gasfabriek.
Het 'Algemeen Indisch Dagblad de Preangerbode' tenslotte was de enige Indische krant die zowel in een
ochtend- als in een avondeditie verscheen.
VI. De ontwikkeling van het nieuwsblad in Semarang
In het jaar 1852 stichtte P.J. de Groot in Semarang een nieuwsblad onder
de naam 'Semarangsch
Nieuws- en Advertentieblad'. Uit deze krant ontstond in 1863 het dagblad 'De Locomotief' en wel bij
gelegenheid van de aan de Nederlandsch-Indië Spoorwegmaatschappij verleende concessie voor de aanleg
van een spoorwegverbinding tussen Semarang en de Vorstenlanden. Deze krant was, en bleef tot het
einde toe, het belangriJkste dagblad in Midden-Java. Meer dan vijftig jaren lang was dit blad de ethische
richting toegedaan en wel onder de bekende hoofdredacteuren Brooshooft, Vierhout, Daum,
Van Kesteren, Stokvis en Lievegoed (van 1904 tot 1915). Zij allen zagen als doelstelling: de intellectuele en
maatschappelijke verheffing van de Indonesiër en met als einddoel 'zelfbestuur van Indië'. Veel van het
navolgende is ontleend aan het eerdergenoemde boek van C.W. Wormser.
Van Kesteren verliet Indië in 1877 en werd opgevolgd door J.W.T. Cohen Stuart. Stuart beschouwde
zichzelf als uiterst links-liberaal en zag als zijn roeping: 'Indië voor te bereiden en op te voeden tot op
zichzelf staan'. In deze geest redigeerde hij dan ook deze krant tot 1880. In dat jaar volgde de eerder
genoemde P.A. Daum, een jaar tevoren bij het blad in dienst getreden, hem op. Op 1 januari 1883 liep
Daum over als hoofdredacteur naar 'Het Indisch Vaderland'. Deze naam droeg de krant nog maar kort.
Het was eigenlijk de Semarangsche Courant, de oudste van de stad, opgericht in 1843.
Na het verschijnen
van 'De Locomotief' kwijnde zij echter steeds meer weg. Hij bracht het blad tot bloei, maar na twee
jaar – in 1885 – kreeg zijn krant een verschijningsverbod opgelegd, dat definitief bleek. De belangrijkste reden
van Justitie om tot deze actie over te gaan was het vermelde in de 'Indische Mail' – de wekelijkse Indische
actualiteitenrubriek in 'Het Indisch Vaderland' – van 23 september 1885. Hierin schreef Daum onder
meer:
– Op een verandering ten goede door onze regering durven wij niet te hopen, de energie is er uit, in
Nederland en in Indië.
– Komt er geen gouvernementskoffie genoeg, dan uitbreiden maar de cultuur, dat is het meest eenvoudige
en het kost geen moeite en hoofdbrekens.
– Wat de bekwaamheid van de bestuurders, dat wil zeggen de gouverneur-generaal en zijn adviseurs in de
Raad van Indië betreft, er is maar één conclusie mogelijk en wel dat zij als collectief niet meer waard
zijn dan de eerste de beste geschikte administrateur van een onderneming: 'om te besturen' in Indië
gelijk thans geschiedt, kunnen wij gouverneur-generaal Van Rees zeer goed missen.
Daum werd in augustus 1886 veroordeeld tot één jaar gevangenisstraf als zijnde 'schuldig aan smaad
jegens Konings vertegenwoordiging in Nederlands-Indië en aanranding van diens waardigheid en gezag'.
In hoger beroep bracht het hooggerechtshof de straf echter terug tot één maand.
In 1887 trad bij 'De Locomotief' iemand in dienst, die van 1877 tot 1880 bij de ter ziele gegane concurrent
had gewerkt: mr. Pieter Brooshooft. Eén van de beste journalisten die Indië ooit heeft gekend en
misschien wel de belangrijkste, schrijft Rob Nieuwenhuys. In talloze artikelen poogde hij de Nederlanders
tot een meer ethische, minder op eigen win gestoelde politiek jegens Indië te bepraten. Aanvankelijk
zonder succes. In 1904 vertrok hij naar Nederland, teleurgesteld, maar kort daarna zou de 'ethische
politiek' – de term was aan hem ontleend – een kwart eeuw lang officieel beleid worden.
Lievegoed was hetzelfde ideaal toegedaan gedurende negen jaren en hij werkte naast figuren als Karel
Wijbrands en Zentgraaff, die weliswaar een geheel andere politieke denkwijze waren toegedaan, maar
eveneens mannen van een geheel andere geestesgesteldheid. Lievegoed vocht met 'de degen' en het viel
dan ook voor hem niet mee om zich tegen aanvallen met een 'mestvork' te moeten verdedigen. Hij was in
wezen zijn tijd ver vooruit, maar toen in het jaar 1926 de zogenaamde 'Extremisten' zich roerden, keerde
de publieke opinie zich tegen hem en dit had grote invloed op het blad 'De Locomotief', dat zowel wat
betreft het aantal abonnees als de adverlentie-opbrengsten sterk omlaag ging.
Lievegoed verliet Indië en werd in zijn functie opgevolgd door de Bandoengse correspondent van het blad,
W.G.N. de Keizer, een allround journalist. Zijn politieke overtuiging was echter conservatiever van aard.
Wormser werd in 1929 eigenaar van 'De Locomotief', met dien verstande dat De Keizer de helft van de
aandelen van Wormser kon terugkopen. In 1939 legde De Keizer zijn functie neer en verkocht zijn
aandelenbezit aan Wormser. Vanaf die datum stond deze krant onder dezelfde directie als het 'Algemeen
Indisch Dagblad' in Bandoeng en het 'Algemeen Handelsblad' in Semarang. Als hoofdredacteur werd
Goudoever benoemd, voordien hoofdredacteur van 'Het Nieuws van de Dag'. 'De Locomotief' was het
eerste Indische dagblad dat met drie bijlagen uitkwam, respectievelijk gesteld in de Javaanse taal, de
Chinese taal met Chinese karakters en de Arabische taal met Arabische karakters.
In 1924 werd door Berretty in Semarang het 'Algemeen Handelsblad voor Nederlands-Indië' opgericht, welk blad als concurrent van 'De Locomotief' kon worden beschouwd. Reden voor de oprichting van dit
blad was de omstandigheid dat A.J. Lievegoed weigerde het door Berretty geredigeerde blad 'De Zweep' te
verspreiden.
In 1934 kochten Wormser en De Keizer gezamenlijk alle aandelen van dit blad en in 1939 werd Wormser
alleen-eigenaar van zowel 'De Locomotief' als van 'Het Algemeen Handelsblad'. Dit laatste blad maakte
een bloeiende periode door onder de hoofdredactie van P. Scheepers.
VII. De levensloop van D.W. Berretty
|
|
In wezen ontstond het 'Indonesisch perswezen' pas in 1906 en wel door de opheffing van de preventieve
censuur en werd van toenemend belang toen onder meer de 'Volksraad' was gesticht. G.W.J. Drewes
merkt in dit verband nog het volgende op: 'Het gehele crescendo van de Indonesische pers wordt uitstekend
weergegeven door de benamingen die achtereenvolgens de voorkeur hadden'.
In eerste aanleg heette de krant 'De Ster' (Bintang), 'De Zon' (Mata-Hari) en 'De Lamp' (Pelita). Vervolgens
wilden de bladen in hun benaming duidelijk aangeven dat zij meer het karakter hadden van nieuwsblad;
zoals 'De Pedoman' (kompas) en 'De Penoentoen' (leidsman). Daarna brak de periode aan van het
toenemend strijdlustig karakter van de Indonesische bladen en werden namen gebruikt als: 'De Wereld in
Beweging' en 'Het Strijdperk der Verstandigen'.
In Soerabaja werden door middel van de communistische beweging de volgende bladen uitgebracht: 'Soera
Merdika' (vrije woord), 'Soeara Rajat' (stem des volks) en 'Soeara Bekelai' (stem van de strijd).
Opmerkelijk is volgens Wormser de visie van de Indonesische specialist op krantengebied M. Tabrani. In
een brochure 'Ons wapen, de nationaal Indonesische pers en hare organisatie' geeft hij zijn mening over
de situatie van de Indonesische pers in het jaar 1929. Deze Indonesische specialist stelt 'dat de berichtgeving
van onze Indonesische pers zowel primitief als onbetrouwbaar is, omdat zij verricht worden door
personen die veelal de benodigde geschiktheid en bevoegdheid missen, om deze te controleren'. Het
Indonesische perswezen is niet de weerspiegeling van onze maatschappij, aldus Tabrani, en dit wordt mede
veroorzaakt door de volgende omstandigheden:
– Er is weinig variatie in de voorkomende rubrieken, terwijl er bovendien vele ontbreken. Rubrieken als:
kunst en letteren, handel, wetenschap en techniek komen niet voor en dit als gevolg van het feit dat de
Indonesische samenleving nauwelijks de beschikking heeft over goed onderlegde journalisten en
publicisten.
– Uitsluitend die personen die behoren tot de 'leidende elite' van onze nationale beweging hebben enig
contact met onze pers.
– Het ontbreken van een bewuste middenstand in onze maatschappij vormt een grote handicap voor een
voortgaande ontwikkeling van onze pers.
– De onzekerheid over de hoogte van de inkomsten vormt voor elke directie een beletsel voor het
aanbrengen van de noodzakelijke verbeteringen in het blad, dit nog afgezien van de onzorgvuldige en
systeemloze administratie.
– Wat het technische aspect betreft, is er sprake van een absolute afwezigheid van vakopleidingen, met als
gevolg: ongeschoold personeel, slechte arbeidsverdeling, onpraktische en onhygiënische lokaliteiten.
– Kleine oplage, veel wanbetalers, weinig advertenties en lage lonen.
In de revolutietijden van 1926 en 1931 werd de toon van de Indonesische pers heftiger van aard en dit
heeft mede geleid tot de invoering van de 'Persbreidel in 1931'.
Wat de Indonesische pers betreft heeft het zogenaamde 'Aziatisch Réveil' invloed gehad op het veranderingsproces
van het karakter en de vormgeving van deze pers. Er werden volksverenigingen, in een later
stadium politieke partijen en vakorganisaties, opgericht en daarvan gaf de pers uiting. De leeslust van het
Indonesische puliek nam in de loop van de jaren sterk toe en dit gaf aanleiding tot de oprichting van
tientallen blaadjes. De inhoud van deze blaadjes gaf aanleiding tot de onderscheiding – volgens de
Nederlandse begrippen althans – in extremistische en kalmere bladen. De extremistische bladen werden
naar de toen geldende maatstaven weer onderverdeeld in communistische en in socialistische. Deze bladen
verschenen eerst op Java en naderhand over de gehele archipel. Zij publiceerden vele artikelen over de
vrijheid en zelfstandigheid van het land. De nationalistische bladen waren in zekere zin democratisch,
maar hielden veelal vast aan eigen denkbeelden en in die tijd veelal gekaraktiseerd met niet-democratisch.
Gesteld kan worden dat de Indonesische pers in de eerste dertig jaren van de twintigste eeuw in een Sturm und
Drang-periode heeft verkeerd.
Alhoewel het technische en commerciële aspect nog vele tekortkomingen vertoonden, heeft de journalistieke
kant zich bewust gunstig ontwikkeld, zo stelt Wormser en dit moge blijken uit de navolgende feiten.
– Vele bladen schonken meer en meer aandacht aan politieke en godsdienstige vraagstukken, alsmede de
vakbeweging.
– Begin 1939 voerden alle bladen een actie voor de invoering van een 'Indisch parlement', dit onder meer
ter versterking van de band tussen Nederland en Indonesië, en zij deden dit in fatsoenlijke termen.
– Alle bladen schreven begin 1940 met grote voldoening over de benoeming van prof. Djajadiningrat tot
waarnemend directeur van onderwijs.
– Vele bladen schonken geregeld aandacht aan de jeugdbeweging en de wens te komen tot oprichting van
een bond van Islamitische-Indonesische jeugdorganisaties.
IX. De Maleis-Chinese Pers
Het eerste Chinese dagblad kwam uit in 1852 en was in feite de Chinese uitgave van het 'Semarangsch
Nieuws- en Advertentieblad'. De eerste Chinese bladen verschenen in de Maleise taal, stonden onder
Nederlandse supervisie en werden gelezen door uitsluitend Chinezen.
Wormser vermeldt in dit kader de volgende bijzonderheden.
In 1856 verschenen er in Soerabaja de volgende twee kranten: de 'Soeratkabar Behasa Melajoe',
uitgebracht door Führi en de 'Bintang Oetara' (noordster), die geredigeerd werd door S.E.W. Roorda van Eysinga in Rotterdam. In Semarang verscheen van 1860 tot 1911 de 'Slompret Melajoe' (Maleise trompet); dit blad werd uitgegeven door Van Dorp en het was geschreven in Chinees Passar-Maleis. In
Batavia kwam het in 1869 tot uitgave van de 'Matahari' (zon) en de 'Bintang Barat' (ster van het westen).
Al deze bladen waren bestemd voor zowel de in Indië geboren Chinezen (Peranakan's) als de in China
geboren (Singkeh's).
Het eerste zuiver Maleis-Chinees nieuwsblad was de 'Perniagaän'. Dit blad kwam uit in Batavia en was
bedoeld als tegenhanger van de 'Bintang Betawa'. Dit laatstgenoemde blad werd geredigeerd door de
Europeaan 'Kieser', die er dikwijls voor de Chinese samenleving beledigende artikelen in afdrukte.
Vooraanstaande Chinezen hadden hier genoeg van en besloten tot oprichting van een eigen drukkerij,
alwaar de 'Perniagaän' werd vervaardigd (de 'Bintang Betawa' dolf uiteindelijk het onderspit). In 1930 werd de naam van deze krant gewijzigd in 'Siang Po'.
In 1921 werd in Batavia de 'Sin Po' opgericht en verscheen zowel in een Maleise als in een Chinese editie
(voor het eerst in Chinese karakters). Vermeldenswaard is voorts dat de aandelen van deze krant in
handen waren van het personeel. Het derde blad van Chinese origine dat in Batavia tot uitgave kwam,
was de 'Keng Po'.
De stad Semarang beschikte eveneens over drie Maleis-Chinese dagbladen en wel de 'Warna Wasta', voor
het eerst uitkomend in 1902 en later verschijnend onder de naam 'Djit Po'; 'Djawa Ten Gah', opgericht in 1909, en tenslotte de 'Mata Hari'. Deze laatste krant droeg in de aanvang de naam 'Merdika'(vrijheid), doch deze naam moest om politieke redenen naderhand worden gewijzigd in 'Mata Hari'. Dit
blad behoorde overigens begin veertiger jaren tot de grootste van de aan het Nederlandse gezag loyale
kranten.
Ook Soerabaja had aanvankelijk de beschikking over drie dagbladen, te weten de 'Bintang Soerabaja', de
'Perwarta Soerabaja' (1900) en de 'Sin Tit Po'.
In de stad Bandoeng is nimmer een Chinees dagblad verschenen.
In het begin van de twintigste eeuw was de Chinese krant in feite niet anders dan een Maleis dagblad en
voornamelijk geredigeerd door Maleise journalisten.
Het verschijnsel 'Aziatisch Réveil' heeft de Oosterse pers niet alleen doen veranderen in de zin dat er een
scheiding ontstond tussen de Indonesisch-Maleise en Chinees-Maleise pers, het heeft bovendien het
onafhankelijke karakter van de Chinese pers sterk doen bevorderen. De Chinese pers bleef in haar
ontwikkeling de Indonesische pers voorshands ver voor.
Aanvankelijk kenmerkte de inhoud van de Chinese kranten zich ook door plaatselijk belang, maar van
lieverlede begonnen de redacteuren aandacht te besteden aan specifieke Chinese belangen en aan zaken
die het Chinese moederland betroffen. In de Chinees-Maleise pers begon zich voorts een tweedeling af te
tekenen en wel een richting die het Chinees-Nationalistische karakter ondersteunde en een richting die
meer geënt was op de omstandigheid van de Chinezen die Indië als hun vaderland hadden gekozen. De
strijd tussen deze bladen was veelal zeer heftig en kenmerkte zich door minder fraaie persoonlijke
aanvallen.
Aan het eind van de dertiger jaren stonden de Chinese bladen, wat het journalistieke niveau betreft, op
nagenoeg gelijke hoogte als dat van de Westerse bladen. De berichtgeving werd niet alleen verstrekt door
'Aneta', maar ook door de eigen correspondenten in Indië, Europa en China. Er werd daarbij in woord
en beeld veel aandacht geschonken aan de sport.
Wormser wijst er nog op dat de Chinese kranten de Chinese samenleving belangrijke diensten heeft
bewezen op politiek en sociaal terrein. De Chinese pers heeft zich, wellicht op een enkele uitzondering na,
steeds loyaal getoond ten aanzien van het Nederlandse gezag.
De inrichting van de Chinees-Maleise bladen voor wat de administratie betreft, was reeds in het begin van
de twintiger jaren sterk verbeterd en de inkomsten van advertenties en de abonnees zorgden voor een
redelijke stabiliteit.
In 1940 waren er drie zuivere (edities in Chinese karakters) Chinese dagbladen en wel de 'Thien-Sing', de
'Yit Po' en de 'Shi Po'. Voor een overzicht van een aantal in het begin van de twintiger jaren verschenen Chinese en Indonesische bladen wordt verwezen
naar Bijlage 1 aan het eind van dit artikel, terwijl in Bijlage 2 in het jaar 1930 in Batavia verschenen bladen zijn opgenomen.
Slotbeschouwing
Tot het midden van de negentiende eeuw bestond in Batavia de Indische pers uit niet meer dan één krant
onder staatstoezicht. Hierna ontstonden in meer plaatsen meer dagbladen. De relatie met het gezag werd
gekenmerkt door conflicten. Men kan zeggen dat de negentiende-eeuwse pers gedomineerd werd door
uitzonderlijke enkelingen als Busken Huet, Daum en Brooshooft, voor wie – in termen van culturele
nalatenschap – in de twintigste eeuw geen evenknieën bestonden. De belangrijkste twintigste-eeuwer,
Berretty, moest het hebben van Berlusconi-achtige kwaliteiten.
In het begin van de twintigste eeuw was de nieuwsvoorziening in de Indische kranten, zowel uit het
moederland als uit het buitenland, zeer onvolledig en door de trage en gebrekkige verbindingen zeer laat.
De dagbladen hadden voorts weinig abonnees en advertenties, en leden daardoor een droevig bestaan.
Gedurende de twintiger en dertiger jaren onderging het krantenwezen in Indië op het vlak van de
nieuwsvoorziening alsmede op journalistiek en administratief terrein een grondige verandering.
De Europese dagbladen in Nederlands-Indië – dus ook die in Batavia uitkwamen – hadden ook in de
twintiger en dertiger jaren van de twintigste eeuw uitsluitend slechts betekenis als nieuwsblad. Weliswaar
bestonden er ten aanzien van de door de regering genomen maatregelen soms meningsverschillen, doch
deze waren zelden van principiële betekenis. Daarbij waren deze kranten geen politieke partij-organen, wat
weer als consequentie had, dat zij voor de dekking van de kosten voor het grootste deel waren aangewezen
op de advertentiekolommen.
Het aantal abonnees van de in Batavia verschenen dagbladen was uiteraard veel lager vergeleken met dat
van de in Nederland opererende nieuwsbladen. Niettemin konden de grootste in Batavia uitkomende
dagbladen bogen op een aantal van zes- tot tienduizend abonnees. In vroegere jaren was elk dagblad
verplicht de telegrammen te betalen, maar sinds de oprichting op 1 april 1917 van het 'Aneta-Persbureau'
door W. Berretty was dit niet meer nodig, aangezien dit bureau zich ten doel had gesteld om door middel
van een eigen radio-installatie ontvangen telegrammen tegen een bepaald tarief aan de verschillende
nieuwsbladen door te geven.
Eind dertiger jaren was de Indische pers haar kinderziektes te boven gekomen. De beruchte 'tropenstijl'
behoorde tot het verleden, het journalistieke niveau kon zich goeddeels meten met dat van de wereldpers
en inhoudelijk, zowel kwalitatief als in vorm, was de Indische pers gelijkwaardig geworden aan de
Westerse. Dit gold eveneens voor de snelheid, volledigheid, betrouwbaarheid, bekwaamheid en wijze van
uitgave. Sinds 1939 hadden de vijf voornaamste dagbladen in Bandoeng en Batavia de
beschikking over een telexapparaat
De verdere vooruitgang van Indië en de snelle verbetering van de dagbladen zelf brachten een enorme
opleving in het advertentiewezen teweeg. Vele grote Nederlandse en buitenlandse advertentiebureaus
openden filialen in Indië en in de Indische bladen verschenen advertenties uit de gehele wereld.
In 1941 telde Indië verschillende Nederlandse dagbladen, waarvan de volgende zeven grote(re) op Java: de
'ava Bode' en 'Het Bataviaasch Nieuwsblad' in Batavia, 'Het Soerabajaasch Handelsblad' en 'De
Indische Courant' in Soerabaja, 'De Locomotief' en 'Het Algemeen Handelsblad' in Semarang en 'Het
Algemeen Indisch Dagblad De Preangerbode' in Bandoeng.
Sumatra kende slechts twee, in Medan verschijnende, belangrijke dagbladen: 'De Deli Courant' en 'De
Sumatra-bode'.
Voorts verschenen er op Java en de andere eilanden een groot aantal plaatselijke dagbladen, hoofdzakelijk
gericht op het plaatselijke nieuws en de plaatselijke verspreiding.
Tenslotte wordt nog opgemerkt dat als gevolg van het betrekkelijk geringe aantal Europeanen en de
Nederlandse taal beheersende Indonesiërs, de oplage niet omvangrijk was. Geen enkel dagblad in Indië
kende ooit een oplage van meer dan tienduizend abonnees.
Wat de Maleis-Chinese pers betreft kan gesteld worden dat deze journalistiek gezien – zowel wat betreft
hoofdartikelen als berichtgeving – eind dertiger jaren het Westerse niveau had bereikt. Alhoewel er in de
loop van de dertiger jaren belangrijke verbeteringen zijn opgetreden, heeft de Indonesische pers onder het
Nederlandse gezag nooit de volle wasdom weten te bereiken en behield zij onder meer op het vlak van de
nieuwsvoorziening een grote achterstand. Journalistiek gezien beperkten de artikelen zich veelal tot
beschouwingen over politiek, vakbeweging, religie en sport (voetbal).
Bestudeerde literatuur
- Bandoeng: Jubileumuitgave, 1931.
- dr. G.W.J. Drewes, De inlandse pers, Kol. Studiën, 1934, deel I
- G.H. von Faber: Oud Soerabaia, 1931
- Gedenkboek van Nederlands-Indië, 1898–1923
- Geïllustreerd handboek van Insulinde, 1910
- W.A. van Helsdingen: Daar werd wat groots verricht, 1941
- Indië: Tijdschrift, zesde jaargang, aflevering 3 en 4, 1922
- Indische Letteren: eerste jaargang, nr. 3, september 1986 en zesde jaargang, nr. 3, september, 1991
- P.A. van der Lith: Encyclopedie van Nederlandsch-Indië, ± 1900
- R. van der Meulen: De Courant, 1885, A.W. Sijthoff, Leiden
- De negentiende eeuw, documentatieblad, vierde jaargang nr. 1, maart 1980
- J.H. Ritman: Journalistieke herinneringen, 1980
- Gerard Termorshuizen: P.A. Daum, 1988
- J.J. de Vries: Jaarboek van Batavia en omstreken, 1927
- dr. C.W. Wormser: journalistiek op Java, ± 1945
- Yearbook of the Netherlands East-Indies, 1920
- dr. C.W. Wormser: Drieëndertig jaren op Java
- Newspaper Press Directory 1895
Bijlage 1: Nederlandse, Chinese en Indonesische bladen, uitgegeven Nederlands-Indië in 1920
Gegevens ontleend aan: Yearbook of The Netherlands, Edition 1920
| Periodicals appearing in Dutch: | Periodicals appearing in a Native language: |
| at Batavia : |
| Het Nieuws van den Dag voor Ned.-Indië | daily | Sin Po | daily |
| Bataviaasch Nieuwsblad | daily | Perniagaän | daily |
| Bataviaasch Handelsblad | daily | Neratja | daily |
| Java-Bode | daily |
|
| Advertentie Bode | twice a week |
|
| Het Indische Leven | weekly |
|
| De Banier | weekly |
|
| Vrijzinnig Weekblad | weekly |
|
| de Tank | weekly |
|
| at Semarang : |
| De Locomotief | daily | Warna Warta | daily |
| Het Dagblad | daily | Djawa Tengah | daily |
| De Beweging | weekly |
|
| at Surabaya: |
| Soerabajasch Handelsblad | daily | Pewarta Soerabaja | daily |
| Nieuwe Soerabaja Courant | daily | Oetoesan Hindia | daily |
| Soerabajaasch Nieuwsblad | daily | Thjioen Thioe | daily |
| Weekblad voor Indië | weekly |
|
| at Bandoong : |
| Preanger Bode | daily | Kaoem Moeda | daily |
| De Bandoenger | daily |
|
| Algemeen Landbouwweekblad voor Ned.-Indië | weekly |
|
| Java Post | weekly |
|
| at Buitenzorg : |
| Archipelpost | twice a week |
|
| at Djokjakarta : |
| Mataram | daily |
|
| Djokja Vooruit | daily |
|
| at Sourakarta : |
| Nieuwe Vorstenlanden | daily |
|
| De Wekker | weekly |
|
| at Malang : |
| Jahn's Advertentieblad | twice a week |
|
| at Kediri : |
| Kedirische Courant | daily |
|
| at Medan : |
| Sumatra Post | daily | Andalas | daily |
| Deli Courant | daily |
|
| at Padang : |
| De Padanger | daily | Sinar Sumatra | daily |
| Sumatra Bode | daily | Oetoesan Melajoe | daily |
| at Sabang : |
| Sabangsch Nieuwsblad | twice a week |
|
| at Kottaradja : |
| Nieuwsblad voor Atjeh | twice a week |
|
| at Makassar : |
| Macassaarsche Courant | daily | Sinar Matahari | daily |
| Dagblad Celebes | daily |
|
| at Bandjermasin : |
| Borneo's Advertentieblad | twice a week |
|
| at Amboina : |
| Ambon Vooruit | twice a week |
|
Thc daily papers receive their news from the entire Dutch East-Indies,
Holland and the Orient (i.e., Singapore, Penang, Calcutta, Bombay,
Tokio and Shanghai) by means of the press bureau "Aneta" (Algemeen
Nieuws- & Telegraafagentschap), established at Weltevreden
in 1917, which press bureau, besides its head office at Weltevreden, has
branch offices at Batavia, The Hague and Sourabaya.
This bureau also supplies the press in Holland with news from the
Dutch East-Indies and the Orient. In the near future it will open
a telegraph service between Japan, the Dutch East-Indies and Holland.
Bijlage 2: Nederlandse, Chinese en Indonesische bladen, uitgegeven Nederlands-Indië in 1927
Gegevens ontleend aan: Jaarboek van Batavia en omstreken, 1927
DAGBLADEN, PERIODIEKEN, ENZ.,
te Batavia verschijnend.
Aan het adres, achter den naam van het dagblad of periodiek vermeld, kunnen nadere inlichtingen worden ingewonnen.
| Dagbladen |
| Europeesche |
|
| Bataviaasch Nieuwsblad | Pasar Baroe-Zuid 33 |
| de Courant | Gang Pasar Baroe 5 |
| Java-Bode | Stadhuisplein |
| Het Nieuws van den Dag voor Ned.-Indië | Kali Besar-West 21 |
| Chineesche |
|
| Keng Po | Pintoe Besar, t/o Ang Sioe Tjiang |
| Sin Po | Voorrij-zuid (Asemka) 20 |
| Japansche |
|
| Java Nippo Sha | Pasar Baroe-zuid |
| Maleische |
|
| Hindia Baroe | Goenoeng Sahari 46 |
| Perniagaän | Pintoe Besar 48 |
| Sin Po | Pintoe Besar 71 |
| Weekbladen |
| Europeesche |
|
| Algemeen Protestanten weekblad | Parapatan 37 |
De Banier
(Christelijk weekblad) | Tjiliwonglaan 25 |
| Filmland | Petjenongan 68 |
| Indische financier | De Bree |
| Indische Leven | Molenvliet-oost 8 |
Het Indische Volk
(Weekblad van de Ind. Soc. Dem. Partij) | Goenoeng Sahari 46 |
| Mailbode | Ruygrok & Co., Batavia |
| Oriënt | Petjenongan 72 |
Overzicht van de Inlandsche en
Maleische Pers van Nederlands-Indië | Volkslectuur |
de School
(Orgaan v/h Ned.-Ind. Onderwijzersgenootschap) | Salemba 9 |
Sociaal Leven en Streven
(Orgaan van den Centralen Raad der
Ned.-Ind. Kath. Sociale Bonden) | Villalaan 17 |
| Sport in Beeld | Unielaan 17 |
Vrijzinnig Weekblad
(Orgaan van den Ned.-Ind. Vrijzinnigen Bond) | Ruygrok & Co. |
| Maleische |
|
| Bintang Hindia | Unielaan 17 |
| Pandji Poestaka | Volkslectuur |
| Sin Po | Pintoe Besar 71 |
| Halfmaandelijksche Periodieken |
Cultuurbond
(Mededelingen van den Bond van
Cultuur-Geëmployeerden in Ned.-Ind.) | V. Lonkhuizen, Laan de Riemer 6 |
| Douane-Kennisgevingen | Hoofdbureau van In- en Uitvoerrechten en Accijnzen |
Douane Orgaan
(Bonds- en Vakblad voor de In- en uitvoerrechten en Accijnzen) | Indonesische Drukkerij |
Indisch Avicultura
(Geïllustreerd Orgaan van de Ned.-Ind. Pluimveevereeniging) | Batoe Toelis 17 |
Indische Boerderij
(Geïllustreerd Tijdschrift, gewijd aan de belangen van den
kleinen land- en tuinbouw, het fokken van pluimvee, enz.) | Kolff & Co. |
Indisch Bouwkundig Tijdschrift
(Orgaan der Vereeniging van Bouwkundigen in Ned.-Ind.) | Laan Trivelli 35 of Ruygrok & Co. |
Katholiek Schoolblad van Ned.-Ind.
(Orgaan van den Katholieken Onderwijzersbond) | Knol, Laan Trivelli 25 |
Onze Stem
(Orgaan van het Indo-Europeesch Verbond) | Gang Chaulan 54 |
Tijdschrift voor Notarisambt, Venduwezen en Fiscaal Recht
(uitgegeven door de Ned.-Ind. Notaris Vereeniging) | Unielaan 17 |
| Maandelijksche Periodieken |
| Europeesche |
|
| Bestuursgids voor Inlandsche Ambtenaren | Koperberg, Laan Wiechert 13 |
Bestuursmededeelingen van de Vereniging van Gezagvoerders
en Stuurlieden in Nederlands-Indië | Noordwijk 15 |
| Blaadje voor het Volkscredietwezen | Centrale Kas |
| Deutsche Wacht | Noordwijk 6 |
Filmland
(Maandblad voor Filmnieuws in Ned.-Indië) | Petjenongan 68 |
| Grafisch Tijdschrift | Kolff & Co. |
Indisch Tijdschrift van het Recht
(Orgaan der Ned. Ind. Juristen Vereeniging) | Unielaan 17 |
De Indische Voortstuwer
(Periodiek van de Vereeniging van Scheepswerktuigkundigen) | V. Lonkhuyzen, Laan de Riemer 6 |
Inter-Ocean
(Engelsch) | Petjenongan 72 |
| Koloniale Studiën | Kolff & Co. |
De Landsdienaar
(Orgaan van den Bond van Burgerlijk Personeel
bij de Departementen van Algemeen Bestuur,
de daaronder ressorteerende diensttakken en de
Hooge College's in Nederlandsch-Indië) | Indonesische Drukkerij |
| Maandblad van de Vereeniging van Hoogere Ambtenaren | Villalaan 3 |
| Mededeelingen van de Dienst der Volksgezondheid | Hoofdbureau van den Dienst der Volksgezondheid |
Minjak
(Officieel Orgaan van de Vereeniging van
Geëmployeerden bij de Petroleum-Industrie) | Ruygrok & Co., Batavia |
| Overzicht van de Maleisch-Chineesche en Chineesche Pers | Volkslectuur |
| Orgaan van de Ned.-Ind. Apothekers-Assistenten Bond | Javasche Boekhandel |
| Pharmaceutisch Maandblad | Javasche Boekhandel |
| Sprokkelingen | Lindeteves |
| Maleische |
|
| Sri Poestaka en Balai Poestaka | Volkslectuur |
| Andere Periodieken |
Djawa
(Uitgave van het Java-Instituut, driemaandelijks) | Kolff & Co. |
| Gemeenteblad | Gemeente-Secretarie |
Geneeskundig Tijdschrift van Ned.-Ind.
(uitgegeven door de Ver. tot Bevordering der
Geneeskundige Wetenschappen in N.I., onregelmatig) | Javasche Boekhandel |
| Handelingen van den Volksraad | Volksraads-Secretarie |
Tijdschrift voor Indische Taal-, Land- en Volkenkunde
(driemaandelijks) | Kon. Bat. Gen. van K. en W. |
| Kerkblad van de Gereformeerde Kerken in Ned.-Oost-Indië | Javastraat 44 |
| Mededeelingen van de Middenstands vereeniging "Batavia" | drukkerij Emmink |
Mitteilungen der Gruppe Niederländisch-Indiën
der neuen Helvetischen Gesellschaft (2-maandelijks) | Kolff & Co. |
Provinciaal Blad
(Officieel Orgaan voor de Provincie) | Provinciehuis |
Bijlage 3: Nederlandse, Chinese en Indonesische bladen, uitgegeven Nederlands-Indië in 1940
In zijn in 1931 verschenen boek getiteld 'A short history of journalism in the Dutch East Indies', verstrekt
G.M. von Faber een indeling van de in Indië voorkomende Nederlandse dagbladen, onderscheiden naar
grootte van de oplage en waarbij hij de volgende drie rubrieken hanteert: 6000 tot 9000 abonnees, 3000
tot 6000 abonnees en 250 tot 3000 abonnees.
Naar de mening van dr. Wormser gold de vermelde indeling niet meer voor het jaar 1940 en hij komt voor
dit jaar tot de volgende indeling (volgorde is willekeurig).
| A. 6000 tot 9000 abonnees |
| B. 3000 tot 6000 abonnees |
| C. 250 tot 3000 abonnees |
| 1. | Java-Bode | Batavia |
| 1. | Bataviaasch Nieuwsblad | Batavia |
| 1. | De Koerier | Batavia |
| 2. | AID de Preangerbode | Bandoeng |
| 2. | Nieuws van den dag | Batavia |
| 2. | Mataram | Djocja |
| 3. | Soerabajaasch Handelsblad | Soerabaja |
| 3. | Algemeen Handelsblad | Semarang |
| 3. | Nieuwe Vorstenlanden | Soerakarta |
| 4. | De Locomotief | Semarang |
| 4. | Indiscbe Courant | Soerabaja |
| 4. | Oost Hoekbode | Malang |
|
|
|
|
|
|
|
| 5. | De Malanger | Malang |
|
|
|
|
|
|
|
| 6. | Het Noorden | Semarang |
|
|
|
|
|
|
|
| 7. | Deli Courant | Medan |
|
|
|
|
|
|
|
| 8. | Sumatra Bode | Padang |
|
|
|
|
|
|
|
| 9. | Sumatra Post | Medan |
|
|
|
|
|
|
|
| 10. | Makassaarscbe Courant | Makasser |
|
|
|
|
|
|
|
| 11. | Nieuwe Soerabaja Courant | Soerabaja |
Het totaal van alle oplagen wordt door hem op circa 80.000 gesteld. Bij een geschat aantal
Europese gezinnen in geheel Indonesië in 1940 van 70.000, zouden er zo'n 60.000 op een
krant geabonneerd zijn geweest. De resterende 20.000 waren lndonesische en Chinese abonnees.
Bijlage 4: Nederlandse, Chinese en Indonesische bladen, uitgegeven Nederlands-Indië in 1895
Tot slot het volgend overzicht van de in Indië uitkomende kranten aan het einde van de
negentiende eeuw (vermeld in 'The Newspaper Press Directory', 1895).
JAVA:
| Town | Title | Issued |
| Town | Title | Issued |
| Town | Title | Issued |
Batavia
(pop. 100,000) | Java-Bode | Daily |
| Samarang | Slompret Malayoe | Tri-weekly |
| Soerabaya | Pembrita Bahroe | Daily |
Batavia
(pop. 100,000) | Handelsblad | Daily |
| Samarang | Locomotief | Daily |
| Soerakarta | Nieuwe Vorstenlanden | Tri-Weekly |
Batavia
(pop. 100,000) | Pembrita Betawi | Daily |
| Samarang | Telefoon | Daily |
| Soerakarta | Bromartanie | Bi-Weekly |
Batavia
(pop. 100,000) | Bintang Barat | Daily |
| Samarang | Zondagsblad | Weekly |
| Soerakarta | Djawi Kando | Bi-Weekly |
Batavia
(pop. 100,000) | Hindia Olanda | Daily |
| Samarang | Soerja Soemirat | Weekly |
| Probolingo | Nieuws- en Advertentieblad | Bi-Weekly |
Batavia
(pop. 100,000) | Binting Batawie | Daily |
| Soerabaya | Courant | Daily |
| Djokdjokarta | Mataram | Bi-Weekly |
Batavia
(pop. 100,000) | Handelsblad
(Sunday Ed.) | Weekly |
| Tegal | Nieuw Advertentieblad | Daily |
| Soerabaya | Advertentieblad | Bi-Weekly |
Batavia
(pop. 100,000) | Het Onderwijs | Weekly |
| Soerabaya | Handelsblad | Daily |
|
|
|
|
Batavia
(pop. 100,000) | Courant Deminggoe | Weekly |
| Soerabaya | Bingtang Soerabaya | Daily |
|
|
|
|
SUMATRA, ETC.
| Town | Title | Issued |
| Town | Title | Issued |
| Padang | Nieuw Padangs Handelsblad | Tri-weekly |
| Paramaribo
(Dutch Guiana) | West Indier | Bi-weekly |
| Padang | Sumatra Courant | Tri-weekly |
| Paramaribo
(Dutch Guiana) | Suriname | Bi-weekly |
| Padang | Palita Ketjiel | Bi-weekly |
| Paramaribo
(Dutch Guiana) | Nieuwe Courant | Bi-weekly |
| Padang | Advertentieblad | Bi-weekly |
| Curaçao | El Imparcial | Weekly |
| Deli | Deli Courant | Bi-weekly |
| Curaçao | De Vrymoedige | Weekly |
Macassar
(Celebes) | Makassarsche Courant | Bi-weekly |
| Curaçao | De Wekker | Weekly |
Macassar
(Celebes) | Weekblad | Weekly |
|
|
|
|
De Java-Bode: aanvullende informatie
Ter aanvulling op de verhandeling “Het perswezen in Indonesië onder Nederlands gezag” leek het mij een goede
gedachte om nog een apart hoofdstuk te wijden aan de ontwikkeling van “De Javabode” gedurende zijn meer dan
honderdjarige bestaan. De hierna te verstrekken informatie is geheel en al ontleend aan het in 1952 uitgegeven boek getiteld
“Honderd jaar Javabode: de geschiedenis van een Nederlands Dagblad in Indonesië” door H.F. Joël.
Op 11 augustus 1852 verscheen het eerste nummer van De Javabode en wel in een tijdsperiode die zich wat Indië betreft
kenmerkt door een nagenoeg algehele afsluiting van de “Grote wereld”.
Nieuwlichters en liberaal ingestelde hervormers waren voor de Indische overheid toen bepaald geen bon ton. Hoewel de
Indische samenleving weinig geneigd was tot revolutionair elan ging het “internationaal revolutiejaar 1848” niet geheel
aan haar voorbij zoals blijkt uit onderstaand incident. “In een stormachtige vergadering in de sociëteit De Harmonie
op 22 mei 1848 voerde ds. baron Van Hovell het woord tegenover een opgewonden menigte. Hoe het gouvernement
reageerde op het in het openbaar verschijnen van dergelijke gevaarlijke liberalen moge blijken uit het feit dat een half
bataljon infanterie, een detachement cavalerie en zelfs enige stukken geschut in gereedheid werden gehouden om te
beletten, dat deze samenkomst de bakermat van een omwenteling zou worden. In werkelijkheid vroeg deze
“volksmenner”, in wie men in alle redelijkheid toch niets anders kon zien dan een gematigde vrijzinnige, niets meer
dan een bescheiden mate van uitbreiding van de Indische onderwijsmoge1ijkheden”.
Van Hovell verloor uiteraard de “vrijheidsslag”. Hij werd dan ook gedwongen ontslag te nemen en vertrok naar Nederland.
Van Hovell zette in het vaderland zijn publicistische arbeid onverdroten voort, eerst als lid van de Tweede Kamer en
daarna als lid van de Raad van State. In feite was hij de eerste persoon die gestalte gaf aan de latere “nieuwe koers” die
sedertdien in Indië gevolgd werd. Een koers evenwel die niet vereenzelvigd moet worden met de zogenaamde “ethische
koers”. In feite was er sprake van een sterk doorgevoerde economische “laissez-faire, laissez-passer” politiek en dit dan
binnen het kader van een autocratische bewindsvoering met als voornaamste kenmerk “de heilig verklaarde ambtenarij”.
Terecht noemde de Fransman “Chailley-bert” vanwege deze almachtige bureaucratie: “Java, le paradis des functionnaires”.
De Javabode kwam zoals eerder vermeld voort uit het “Bataviaasch Advertentieblad”, dat voor het laatst verscheen op
7 augustus 1852.
De typograaf W. Bruining zette, in samenwerking met de heren Van Dorp en Van Haren, op 11 augustus 1852 de
uitgave voort en wel onder de naam “Javabode”. De uitgever stelde zich voor in de uit te geven krant het volgende te
vermelden:
– Regeringsbesluiten, benoemingen en aankondigingen van algemeen belang vanwege het “hooge bestuur” en de lokale
autoriteiten.
– De laatste nieuwstijdingen vermeld in zowel de “Javasche Courant” als komende uit de mail en andere Europese
Transatlantische en koloniale kranten.
– Informatieve berichten over handel en zeevaart.
– Het opnemen van tijdingen over kunsten en wetenschappen, landbouw en nijverheid.
Om niet in conflict te komen met het “hoge bestuur” konden de hoge verwachtingen die de opzet van deze nieuwe krant bij
het publiek had gewekt, evenwel niet ten volle worden vervuld. Het bleef zeilen tussen de overheidsklippen door. Dit nam niet
weg dat deze krant reeds na korte tijd – en in het bijzonder bij het Bataviase lezerspubliek – gretig ingang vond, hetgeen
vooral te danken was aan de inzet en kunde van de heren Ritter en Tollens. Kenmerkend voor die tijdsperiode was het
groot aantal ingezonden stukken in de krant en die dikwijls een omvang vertoonden van hele artikelen en waarvan de
meesten zich kenmerkten door breedsprakigheid, hoogdravendheid en betweterigheid.
De nieuws en wetenswaardigheden die toen in de krant verschenen geven, andermaal een aardige indruk van het leven
in die tijd in Indië. Een aantal voorbeelden, men leest in de eerste jaargang:
– Een poging om de wereldtaal in zeven tonen te vormen; feesten als hertenjachten en vogelschieten door de Resident
van Bandoeng georganiseerd; schietproeven met Coehoornmortieren op het Koningsplein.
– Het wel en wee van beroemde mannen zoals Wellingtons dood op Walmer Castle en Alexander von Humboldt's feest
bij gelegenheid van zijn drieëntachtigste verjaardag.
– Verhandelingen van de “Photographeerkunst”, die toen als een fenomeen van techniek en wetenschap werd gezien.
– De naaimachine, die toen voor een soort tovermachine met een duivels karakter werd gehouden, aangezien dit instrument
een catastrofale bedreiging was voor de exclusieve handarbeid op het terrein van de naaikunst.
– De publieke verkoop van drie slavenfamilies uit de boedel van wijlen de Chinese vrouw “Tan-Eng-Nio”, waarbij de in
veiling gebrachte twaalf slaven – in aanwezigheid van een zeer talrijk publiek – deemoedig verzochten zichzelf te mogen
vrijkopen met het door henzelf gespaarde geld en hetgeen hen inderdaad lukte.
Nadat in de loop van de eerstvolgende jaren de aanloopproblemen waren overwonnen, werden de
verwachtingen die Tollens en Ritter bij het lezerspubliek hadden gewekt vrij goed gehonoreerd. In het bijzonder werd
ruime aandacht geschonken aan de kunst in haar verschillende uitingsvormen. Iedere kunstenaar die Indië
bezocht kon rekenen op de meest welwillende steun en protectie van de zijde van deze krant. Zo waren de recensies
over het optreden in 1855 van de beroemde Catherine Hayes (De Ierse Nachtegaal) bijkans lyrisch te noemen en bij haar
afscheidsconcert in de schouwburg publiceerde Tollens in de krant het volgende aan haar gewijde gedicht.
“Wie kan, o Hayes, ooit Uw kunstvermogen loonen,
Als ge aller ademtocht, als ge aller blikken boeit;
Wen met een Englengalm in nooit gehoorde toonen,
Het Neerland heilig lied U van de lippen vloeit?”.
Toen zij naar Australië was vertrokken verscheen van de hand van Tollens in De Javabode de volgende afscheidsgroet.
“De stomme mond, het tranend oog
Getuigt hoe diep wij U vereeren;
Als God ons smeeken hooren moogt!
Dan zult gij eenmaal tot ons keeren
En rijst ons welkom weer omhoog!”
In 1858 besloot Ritter zijn redacteurschap van De Javabode te beëindigen en in 1864 nam Tollens eenzelfde beslissing. Het
duo Ritter-Tollens (ook bekend onder de naam “Matjan Bogor”) heeft de grondslag gelegd voor een blijvende
vooraanstaande plaats van De Javabode in het Indisch perswezen. Tollens werd van 1864 tot 1866 opgevolgd door
mr. De Haas, over wiens doen en laten weinig bekend is.
In 1866 kwam het redacteurschap van De Javabode in handen van mr. J. van Gennep, die na lid te zijn geweest van de
Landraad van Batavia, zich als advocaat en procureur in de hoofdstad had gevestigd en wiens scherpzinnige rapporten en
adviezen door de regering zeer werd gewaardeerd. In zijn periode verloor De Javabode het monopolie in Batavia,
aangezien onder leiding van H.L. Lion (ook wel genoemd “de vader van de journalistiek in Oost-Indië) het Bataviaasch
Handelsblad werd uitgegeven.
Van Gennep bekleedde het redacteurschap van De Javabode tot het jaar 1869 en werd toen opgevolgd door Conrad Busken
Huet. In Nederland ging Van Gennep onverdroten voort met het etaleren van zijn deskundigheid van en liefde voor Indië
en wel door middel van voordrachten en het schrijven van verhandelingen. Dit alles in het bijzonder gedurende zijn
lidmaatschap van de Tweede Kamer en toen hij deel uitmaakte als lid – van 1897 tot zijn overlijden in 1911 – van
het college van de Raad van State.
Onder leiding van de bekwame en fascinerende figuur Conrad Busken Huet bereikte De Javabode het niveau van de best
geredigeerde en meest gelezen krant in Insulinde. Huet en zijn team van correspondenten in de grote wereldcentra vestigden
in het bijzonder de aandacht op de buitenlandse politieke vraagstukken, maar ook de kronieken met betrekking tot de
Nederlandse politieke verhoudingen trokken sterk de aandacht. Dit niet in de laatste plaats in het moederland zelf,
waar de mare de ronde deed dat om de Nederlandse politieke stromingen beter te leren kennen men eerder De Javabode
diende te lezen dan de vaderlandse pers.
Huet slaagde er voorts in om van deze – oorspronkelijk drie dagen per week uitkomende – krant een volledig dagblad te
maken en wel per 1 december 1869. Nadat de “oude Van Dorp” zich uit de zaken had teruggetrokken en de krant voor
tachtigduizend gulden had verkocht aan twee familieleden (die van het dagbladwezen weinig verstand hadden),
ontstonden er grote problemen binnen de redactie. Een en ander leidde tenslotte tot het ontslag van Huet, die met steun
van derden overging tot het oprichten van een eigen krant “Het Algemene Dagblad”. Ook deze onderneming was succesvol.
Gedurende Huet's redactionele periode deden zich twee belangrijke buitenlandse gebeurtenissen voor, de opening van
het Suezkanaal en de Frans-Duitse oorlog van 1870–1871. Aan beide buitenlandse gebeurtenissen werd in De Javabode
zeer veel aandacht geschonken. De Frans gezinde Huet was bijzonder beducht voor een voor Frankrijk fatale afloop van de
oorlog en groot was dan ook zijn verontrusting toen de Fransen inderdaad capituleerden. Aangezien Huet vreesde voor de
komende koloniale ambities van Duitsland, schreef hij indringende verhandelingen over de noodzaak te komen tot
een sterke Indische defensie. In die dagen telde Batavia een vrij omvangrijke Franse gemeenschap en het kwam dan ook
herhaaldelijk tot conflictsituaties tussen de Franse en Duitse militairen en particulieren.
Huet's redactionele opvolger van De Javabode H.B. van Daalen (die nauw geparenteerd was aan het militaire geslacht
van de Van Daalens) heeft, met een onderbreking van een jaar (1883–1884) gedurende twaalf jaren de redactionele leiding
gevoerd. In het bijzonder in zijn eerste periode was zijn gram gericht op een ieder die naar zijn mening betrokken was bij
wat hij noemde “het criminele Atjeh-avontuur”. Vooral gouverneur-generaal Loudon, generaal Van Swieten en de
toenmalige minister van Koloniën moesten het ontgelden. Dit leidde uiteindelijk tot zijn veroordeling tot een jaar
gevangenisstraf, met als motief “het plegen van hoon en smaad jegens de persoon van konings vertegenwoordiger.
Van Daalen was de grote pleitbezorger voor het tot stand brengen van drastische verbeteringen in het bestuur van
Nederlands-Indië en hij dacht hierbij aan maatregelen als:
– het wegnemen van bezwaren die de vrije cultuur in de weg stonden;
– gouvernements- of dwangopbrengsten van plantages moesten worden afgeschaft, evenals de herendiensten,
ook die opgelegd door het inheemse gezag;
– opleidingsmogelijkheden voor inheemse ambtenaren en
– het invoeren van individueel grondbezit.
Toen Van Daalen in 1883 het redacteurschap neerlegde, werd hij opgevolgd door zijn assistent, de theoloog ds. H. Brunner.
Een steil calvinist, die probeerde in de voetsporen van zijn voorganger te treden, hetgeen hem wel eens lukte ook. Toen
er in juni 1885 een ernstig conflict dreigde te ontstaan tussen Engeland en Rusland, stelde hij de vraag wat deze eventuele
oorlogssituatie voor zowel Nederland als Indië zou kunnen betekenen en concludeerde: “Als deze oorlogssituatie
inderdaad uitbreekt, zal ten volle de belachelijkheid blijken van onze koloniale politiek als die van de Nederlandse, die
zich steeds suf hebben gestaard op binnenlandse aangelegenheden en die erop los leefden alsof er geen buitenland bestond”.
De almachtige “Algemene secretarie” in Batavia voelde zich diep beledigd door deze uitlating en zon op wraak. De dag van
vergelding kwam op 29 september 1885, toen in De Javabode een door Brunner geschreven artikel getiteld “Prang Sabil
(heilige oorlog)” was opgenomen. Kort samengevat stelde hij in dit artikel dat er in de Preanger – en met als centrum de
mesigit van Soekaboemi – een beweging aan het ontstaan zou zijn die het verklaren van de heilige oorlog tegen het
Nederlandse gezag hoog in bet vaandel droeg. Zo zou er volgens geruchten een plan bestaan om tijdens de
paardenraces in Bandoeng alle Europeanen op de grote tribune te vennoorden. Wat nu is het gouvernement van plan
hiertegen te doen vroeg Brunner zich af en het antwoord is simpel volgens hem: “Wij weten van niets”. Het gouvernement
is een sphinx zo vervolgde hij en de koloniale politiek is dermate ondoorgrondelijk dat het wellicht de bedoeling is om
de zaken ver, wellicht te ver, te laten komen. Dit alles in het licht van de bedroevende staat van onze defensie, de
schandelijke Atjeh-oorlog en de slaperigheid van de westelijke autoriteiten.
Na het aftreden van Van Daalen als hoofdredacteur hebben zijn opvolgers – H.G. Bartelds (1886–1887), mr. J.H. Tersteeg
(1887–1897), J.H. Ketjen en C.A. Kruseman (1887–1909) en H. Doeff (1909–1912) – in de volgende kwart eeuw veel minder
furore gemaakt in de zin dat zij minder op de voorgrond traden, in het openbare leven en zich niet zo temperamentvol
gedroegen wat betreft het leiding geven aan de krant. Oorzaak hiervan was onder meer gelegen inde “gemoedelijke
omstandigheden” in Indië in die periode. Zo was de Indischman van de jas toetoep' en de helmhoed niet erg
geïnteresseerd in hetgeen rondom hem plaats vond, voorzover althans zijn persoonlijk leven er niet door werd
beïnvloed. De sociëteit was in nog sterkere mate dan voorheen het middelpunt van het verenigingsleven. In het bijzonder in
de kleinere plaatsen fungeerde deze instelling als een belangrijke nieuwsbron.
Belangrijke verbeteringen hadden zich inmiddels in verschillende plaatsen voltrokken, zoals in Batavia, de
introductie van de stoomtram, de opening van de haven (Tandjoeng Priok) en een gestegen belangstelling voor muziek
en toneel waarbij de “Sociëteit Harmonie” als ontmoetingscentrum fungeerde. Tot aan de eerste
wereldoorlog bestond er weinig belangstelling voor de politiek en de pers en deze periode kenmerkte zich door een geest van
goedmoedigheid en berusting. H.G. Bartelds bijvoorbeeld was er op uit om zoveel mogelijk verzoeningen tussen de
tegengestelde opvattingen van regeerders en regeerden tot stand te brengen. J.H. Tersteeg was ook niet direct een
politieke beeldenstormer zoals een Busken Huet of Van Daalen. Hij was er in zijn tienjarige redactionele periode op
uit om de gulden middenweg te bewandelen en waarbij hij zijn belangstelling in het bijzonder richtte op de positie van
Indië in het kader van de internationale politieke en staatkundige verhoudingen. Hij adviseerde voorts te komen tot
een continue verbeterde verstandhouding tussen Nederland en Indië, aangezien er in de Indische samenleving veel aversie
was jegens de houding in het verre moederland. Tersteeg redigeerde De Javabode met de grootst mogelijke zorg en gaf
deze krant het aanzien van een uitgesproken “Journal d'information” .
J.H. Ketjen nam het redacteurschap waar voor slechts een half jaar en dit vanwege zijn zwakke gezondheid. C.A. Kruseman
kreeg grote bekendheid door zijn verslagen van de “opstand van Tjilegon” (Bantam). Zijn artikelen hadden in het algemeen
een defensieve tendens, maar als hij op onwaardige wijze werd bejegend, zoals frequent door Karel Wijbrands, dan kon
hij fel van zich afbijten. Kruseman was voorts een uitstekend organisator en hij en de krant vormden een twee-eenheid,
zoals dit ook het geval was in de periode Busken Huet.
De kranten die uit zijn gekomen in de tweede helft van de negentiende eeuw vormen een inspirerende bron voor het
onderkennen van de levenswijze in deze periode. Een groot aantal jaargangen bevat een schat aan gegevens van
geschiedkundige en sociologische feiten en kunnen bij nadere bestudering een uniek beeld geven van het wel en wee van
land en bewoners toen. Bekend is dat de Franse invloed op de Indische gemeenschap gedurende een groot deel van de vorige
eeuw zeer aanzienlijk is geweest, deels op het materiële, maar hoofdzakelijk op het culturele vlak. De kennis van de Franse
taal was toen veel omvangrijker dan die van het Engels en het was dan ook een goede gewoonte om zich waar mogelijk in
het Frans uit te drukken.
Een duidelijk voorbeeld in dit verband vormen de advertenties, een hoofdbestanddeel van de inhoud van de
krant. Vele zichzelf respecterende instellingen bedienden zich bij het opstellen van hun advertenties van de Franse taal.
Illustratief zijn in dit verband dat de Stadsschouwburg zich “Théâtre de Batavia” noemde en dat nagenoeg elke
residentiële vergunning in het Frans was gesteld. Het welbekende grand hotel Java annonceerde zijn kwaliteiten in het Frans. Voor de
Nederlander die mocht menen dat hij zich in dit hotel niet in zijn eigen taal verstaanbaar kon maken, was aan het einde van
deze advertentie gelukkig de toevoeging “On parle Hollandais”. Ook het toentertijd reeds vermaarde “Hotel des Indes”
bediende zich steeds in de advertenties van de Franse taal. Ook aan de uitgevers van De Javabode ging het Frans niet voorbij, zoals
blijkt uit de advertentie over de “Bibliothèque Musicale” van H.M. van Dorp en Co., waarin te verkrijgen waren “chefs
d'oeuvre des grands maîtres” en “Edition bijou des operas célèbres et des classiques”. In het
boek “Indië in den goeden ouden tijd” van Victor Ido worden in dit kader interessante feiten beschreven.
Voor de Europese samenleving in de tweede helft van de negentiende eeuw was de “Lichtstad” het centrum van de
Westerse beschaving en alles wat deze stad voortbracht had bij de keuze van het Indische publiek hoge prioriteit.
Warenhuizen als Printemps en Au bon marché‚ – die uitstekend op de hoogte waren van de smaak van de koloniale
Nederlanders – plaatsen dan ook met grote regelmaat uitgebreide advertenties in de Indische kranten.
Twee andere onderwerpen waarop het advertentiewezen zich richtte waren het vervoer en de verzekering. Het vervoer was
in die periode nog uitermate primitief, de spoorwegen waren nog niet in opkomst. Wilde men bijvoorbeeld van Batavia
naar Buitenzorg reizen, dan moest er gebruik worden gemaakt van een reiswagen getrokken door vier paarden en dat tegen
een tarief van dertig gulden, wat in die tijd een vrij groot bedrag was. Een tocht over de “Grote Postweg van Daendels”
van Batavia naar Soerabaja, vergde vele dagen en waarbij frequent van wagen moest worden verwisseld. Het verkeer
tussen Indië en Nederland geschiedde in die periode veelal met zeilschepen. In vele advertenties werd de aandacht
gevestigd op de “snelvarende” zeilschepen en vaak met de toevoeging dat er een kundig geneesheer aan boord was
alsmede een melkgevende koe. De stoomvaartmaatschappijen “Nederland” (met een tiendaagse dienst) en “Rotterdamsche
Lloyd”, die in de jaren 1870 en 1880 de zeilvaart verdrongen, berekenden voor een reis eerste klasse 700 a 800 gulden en
voor de tweede klasse 300 a 450 gulden. Het verzekeren was ook toen een lucratieve aangelegenheid en er waren dan ook
relatief een groot aantal Nederlandse en buitenlandse verzekeringsbedrijven in Indië gevestigd.
Na het overlijden van Kruseman nam H. Doeff het hoofdredactionele roer over tot mei 1912. De Javabode had
zich intussen verzekerd van de medewerking van binnenlandse en buitenlandse correspondenten waaronder:
– Ooievaar, die via zijn “Haagse brieven” de Indische lezers op de hoogte hield van het wel en wee van de grote Indische
kolonie in Den Haag;
– Papageno, met zijn historische causerieën, die zich merendeels afspeelden in de sfeer van “Indië tempo doeloe” en
– Otto Knaap, die zich in Parijs zelf had gevestigd en wiens correspondenties een belangrijke informatie bron vormde van
hetgeen zich in deze stad afspeelde.
Van mei 1912 tot begin 1914 bekleedde H. Tersteeg het hoofdredacteurschap en hij werd vervolgens opgevolgd door
J. Schaap, die in 1921 werd ontslagen. Tijdens de eerste wereldoorlog trachtte deze krant een zo neutraal mogelijke
houding te behouden, hetgeen in Indië, waar de meeste Nederlanders anti-Duits waren, niet altijd eenvoudig was. Op
21 april 1919 werd De Javabode door een uitslaande brand getroffen, waarbij de redactie, de zetterij en de bibliotheek
(waaronder de eerste jaargang anno 1852) geheel verloren gingen.
Onder Schaap werkte tot begin 1917 als eerste redacteur D.W. Berretty en over deze bekende figuur wordt in “Honderde jaar
Javabode” nog de volgende informatie vermeld. Berretty, die slechts de lagere school had gevolgd, werd na een klerkloopbaan
bij de PTT in Batavia, benoemd tot corrector van het Bataviaasch Nieuwsblad en wel onder F.H.K. Zaalberg, die
hem alle kneepjes van het vak leerde. Vervolgens werd hij telegrammen-redacteur bij De Javabode, waar hij onder meer
als verslaggever de aandacht op zich vestigde en veel waardering oogstte bij de reder Landberg. Berretty was naast
een knap journalist een uitstekend zakenman en hij slaagde er in om van Landberg een bedrag te lenen van vijftienduizend
gulden voor de oprichting op 1 april 1917 van het “Algemeen nieuws- en telegraaf agentschap Aneta”, dat zo'n grote invloed
heeft uitgeoefend op de verdere ontwikkeling van de Indische pers. Zoals bekend verloor hij op 22 december 1934 het leven
bij de ramp van het vliegtuig De Uiver.
Na het vertrek van Schaap ontstond er een periode van snelle mutaties in de redactionele leiding van deze krant. H.M. de
Vries werd op 1 maart 1922 benoemd tot hoofdredacteur, doch moest weldra mr. H. Thomas naast hem in de leiding dulden.
Thomas was een gezworen vijand van Karel Wijbrands en als hij deze in zijn artikelen aanviel was de toonzetting even
onbeheerst als die van zijn tegenstander. Het volgende veelbetekende voorbeeld hiervan. Wijbrands had een
dochtertje met een ietwat misvormd armpje en toen Thomas een eveneens misvormde opmerking hierover slaakte,
antwoordde Wijbrands met het volgende citaat: “Vanochtend kwam ik langs Molenvliet. Ik was al misselijk omdat ik bij
vergissing Thomas had gelezen. Mijn stemming werd er niet beter op toen ik in het modderige grauwe water van
Molenvliet een walgelijk, wanstaltig dik zwart voolwerp zag drijven. Ik keek en keek en dacht eerst dat het een berucht
advocaat in toga was, maar toen ik goed keek, zag ik dat het een gewoon varken was.” Thomas kenmerkte zich overigens
door een indrukwekkende belezenheid en dat kwam dan ook in zijn artikelen tot uiting.
In december 1923 werd H. Salomonson tot derde hoofdredacteur benoemd en was er dus sprake van een troika
in de leiding van De Javabode. Met ingang van januari 1924 gaf Thomas er de brui aan en enkele maanden later gevolgd
door De VrieS. Thomas' terugtreding had voornamelijk te maken met het feit dat het publiek van zijn geschrijf niet meer
gediend was omdat men in de loop van de jaren andere eisen was gaan stellen aan de pers. Deze veelzijdige jonrnalist en
uitstekend jurist overleed in behoeftige omstandigheden in Bandoeng; in een pianokist lichtte Wijbrands nog toe (over
tropenstijl gesproken).
In de loop van 1924 was Salomonson niet alleen de enige hoofdredacteur, hij voerde tevens de directie van deze krant.
Hij was naast een begaafd schrijver ook een dichter, getuige zijn romans en vertellingen (onder de schuilnaam Melis
Stoke) en zijn vele “rijmkronijcken” in De Javabode. Gedurende de jaren 1925 en 1926 bracht deze krant een
supplement uit “De Indische loods”, orgaan van de “Politiek economische bond”.
Salomonson was sterk tegen rassendiscriminatie en trachtte binnen de koloniale gemeenschap een brug te vormen tussen
oost en west. Hij verliet eind december 1926 De Javabode en werd door Berretty benoemd tot directeur van “Aneta-Holland”
in Den Haag voor 25 jaren tegen een maandelijks honorarium van zeventienhonderdvijftig gulden. Zijn terugtreding hield
verband met het feit dat De Javabode was opgekocht door de N.V. Drukkerij De Unie en deze transactie had tot gevolg dat
de directeur van deze drukkerij, N. Metzelaar, tevens directeur werd van deze krant. W.C.. van Meurs voerde tot oktober 1930
de hoofdredacteursfunctie, D. van Wijk en C.P. Vofte namen vervolgens deze functie waar, ook toen in oktober 1930 J.E.
Jasper de defInitieve aanstelling verkreeg.
|
|
Begin 1932 vond er als gevolg van een deconfiture van de bankiers van de krant, een diepgaande reorganisatie plaats,
die ook grote invloed had op de interne verhoudingen in het bedrijf. De reorganisatie had tot doel een aan de moderne tijd
aangepaste nieuwsvoorziening, waarbij het accent lag op grotere snelheid en een meer volledige berichtgeving. Daartoe
werd onder meer de stafvan de binnenlandse en buitenlandse correspondenten, evenals de telegrafische berichtgeving
drastisch uitgebreid. De directie had zich inmiddels verzekerd van de medewerking van H.C. Zentgraaff, die al naam had
gemaakt als één van de beste dagbladschrijvers in Indië. Hij werd in oktober 1932 in volle crisistijd belast met het
hoofdredacteurschap. Hij wordt wel beschouwd als één van de meest wonderlijke personen in het Indische journalistieke
wereldje. Hij was een man vol tegenstellingen, die op journalistiek gebied kon bereiken wat hij wenste. Hij had
slechts een beperkte schoolopleiding genoten in zijn geboorteplaats Oosterhout (Noord-Brabant). Hij vertrok in 1894
als sergeant-schrijver naar Indië, waar hij onder meer deelnam aan de “Boni-expeditie” van 1894. Daarover deed hij
op clandestiene wijze mededelingen aan de pers. Zijn scala van reportages vormden naderhand een dankbaar object voor
het lezerspubliek in de gehele archipel. Hij had relaties tot in de hoogste ambtelijke kringen en hij was uitstekend op de
hoogte van de menselijke verhoudingen.
Met Karel Wijbrands heeft Zentgraaff het journalistieke beeld van Indië bepaald gedurende de twintiger en dertiger jaren.
Zij waren bepaald geen vrienden van elkaar en zij hebben elkaar jarenlang op de meeste grove wijze bejegend. Berretty
heeft nog een poging gewaagd om de twee journalistieke kemphanen met elkaar te verzoenen, zonder blijvend succes.
Zentgraaff heeft steeds met grote ijver gewerkt aan inhoudelijke verbetering van de krant en werd hierbij
ondersteund door de organisatorische kennis van Metzelaar. Dit had tot resultaat dat het peil van de krant zich tot aan de
Japanse bezetting op hoog niveau wist te handhaven. In 1940 overleed Zentgraaff als gevolg van een door een val opgelopen
hersenschudding in Bandoeng. B. Sluimers, hoofdredacteur van het “A.I.D. de Preangerbode” nam tot 1 juni het toezicht op
de redactionele werkzaamheden waar Op die datum werd Chr.A. de Vries benoemd tot hoofdredacteur en behield deze
functie tot aan de Japanse bezetting. Het laatste nummer van De Javabode in de oorlog verscheen op 7 maart 1942.
Na de Japanse capitulatie bestond er uiteraard in de Europese samenleving grote behoefte aan “eigen kranten”. Ook op het
gebied van het perswezen was de situatie in de beginnen chaotisch. Vele Indische journalisten waren in de kampen overleden en er was
nauwelijks enig materiaal voorradig voor het drukken van de kranten. “Het Dagblad” was de eerste
Nederlandse krant die verscheen en deze stond onder leiding van W. Belonje. Deze krant, van niet meer dan twee pagina's,
werd gefinancierd door de overheid. De krant wist zich naderhand van de regeringssteun los te maken en werd voor
gezamenlijke rekening uitgegeven door “De Unie” en de “Nideum” en kon toen worden beschouwd als een voortzetting
van de lokale – vooroorlogse – Bataviasche bladen. Belonje leverde doorlopend kritiek op het beleid van de
luitenant gouverneur-generaal Van Mook en dit leidde tot dezelfde vooroorlogse reactie; hij moest Indië verlaten. Na een
korte waarnemingsperiode door Wansink van de regeringsvoorlichtingsdienst, werd R.F. Joël als hoofdredacteur aangewezen. De krant
kwam inmiddels uit met vier pagina's, waarin ook advertenties waren opgenomen. Kort nadat het “Bataviaasch Nieuwsblad” opnieuw was
uitgekomen, was het de beurt aan De Javabode. Het eerste nummer verscheen op 24 september 1949; de krant “Het
Dagblad” hield toen op te bestaan. De directie, bestaande uit de heren Metzelaar en Winterkamp, slaagde er in om de oplage
van de krant tot de grootste van alle in het Nederlands verschijnende dagbladen te maken en met een
verspreidingsgebied van de gehele archipel. Na het vertrek van Joël werd de leiding van de redactie tenslotte
toevertrouwd aan J.B.M. Schilte en S. van de Velde.
|
|
SLOTBESCHOUWING
De ontwikkeling van De Javabode in zijn meer dan honderdjarige bestaan, heeft zich gekenmerkt door de volgende karakteristieken:
De krant is geen partij-dagblad geweest en heeft ook nooit een specifiek politieke richting in Nederland willen verdedigen.
Als er in bepaalde perioden voorkeur bestond voor een specifieke politieke doctrine, dan heeft dit niet geleid tot
“sektarisme”. Alhoewel De Javabode neutraal van aard was, huldigde de krant een liberaal standpunt in de zin van eenhouding
van verdraagzaamheid jegens de opvattingen van de gematigde partijen. Een algemene tendens door de jaren heen
was voorts de overtuiging om het publiek steeds zo goed mogelijk voor te lichten en dit in het kader van een
verantwoord en gerechtvaardigd koloniaal beleid. Nimmer heeft de krant de belangen van Nederland laten prevaleren
boven die van Indonesië. De krant heeft zich tot het laatst toe fel verzet tegen de voortdurende, op weinig kennis steunende,
pogingen van het parlement in Den Haag tot bevoogding van dit overzeese gebiedsdeel.
Geconcludeerd mag derhalve worden dat De Javabode getracht heeft meer dan een eeuw lang de toegewijde dienaar
te zijn van het belang van Nederlands-Indië in de ruimste zin van het woord en om in muzikale termen te eindigen: het was
tenslotte De Javabode die in Indonesië de slot-accoorden componeerde van onze “koloniale pers-hymne”.
|
|
